W większości przypadków autyzm diagnozuje się w wieku dziecięcym – przedszkolnym lub szkolnym. Nie jest to jednak zaburzenie o charakterze typowo pediatrycznym. Coraz powszechniej autyzm diagnozowany jest poprawnie dopiero u dojrzałych pacjentów, nierzadko zmagających się z cechami spektrum przez całe swoje życie. Opisywane zaburzenie neurorozwojowe dotyka pacjenta swoją charakterystyką zarówno na poziomie fizycznym, jak i psychicznym. Autyzm u dorosłych i cechy charakterystyczne spektrum mogą przybierać charakter psychosomatyczny.
Autyzm u dorosłych może zostać stwierdzony na dowolnym etapie życia. Cechy spektrum widoczne mogą być zarówno u osób, które dopiero osiągnęły pełnoletność, jak i u tych w wieku dojrzałym, a nawet podeszłym. To zaburzenie rozwoju, które towarzyszy człowiekowi przez całe jego życie. Nie pojawia się, ani nie znika nagle. Diagnostyka i terapia osób dorosłych jest zwykle wynikiem nieprawidłowej diagnozy postawionej w dzieciństwie lub jej braku. Każde dziecko autystyczne stanie się bowiem autystycznym dorosłym – nie wyrośnie ze schorzenia, może jedynie zmienić się natężenie jego cech. Autyzm nie ma również charakteru chorobowego. Nie podejmuje się zatem jego leczenia, a włącza postępowanie terapeutyczne w celu podniesienia poziomu jakości życia pacjenta.
Czym jest autyzm?
Autyzm to zaburzenie neurorozwojowe, charakteryzujące się głównie występowaniem trudności w zrozumieniu, nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji międzyludzkich. Należy do grona zaburzeń neurorozwojowych i obejmuje ograniczone oraz powtarzające się wzorce zachowań. W przypadku niektórych osób towarzyszą im trudności w zakresie komunikacji i zaburzenia rozwoju intelektualnego. Obecnie autyzm uważany jest za zaburzenie o charakterze genetycznym. Liczba osób z diagnozą spektrum autyzmu ciągle rośnie. Coraz częściej diagnozuje się również autyzm u dorosłych, który manifestuje się nieco inaczej niż w przypadku młodszych pacjentów. Z tego względu rozszerzono definicję zaburzenia, zwiększając jednocześnie poziom jego wykrywalności i wiedzy na temat trudności.
Jakie są przyczyny zaburzeń spektrum autyzmu u osób dorosłych?
Pomimo licznych wysiłków badaczy, wiedza na temat etiologii zaburzeń ze spektrum autyzmu nie jest pełna. Hipotetycznie zakłada się nieprawidłowy przebieg procesu rozwoju mózgu i całego układu nerwowego człowieka lub wczesne uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Co niezwykle istotne, uszkodzenia i nieprawidłowości te mogą być spowodowane zarówno czynnikami biologicznymi (genetycznymi), jak i środowiskowymi. Na powstawanie autyzmu nie mają jednak wpływu zachowania rodzicielskie czy błędy wychowawcze. Autyzm nie jest zaburzeniem nabytym. Występuje u dziecka od urodzenia i towarzyszy człowiekowi przez cały okres dorastania oraz dorosłości, aż do śmierci. Autyzm u dorosłych nie powinien zatem być tematem tabu. Zwłaszcza w obecnych czasach, gdy dostęp do specjalistycznego wsparcia i terapii jest możliwy w każdym miejscu na mapie Polski.
W etiologii powstawania autyzmu wymienia się przyczyny genetyczne. Wykazano, że jest ono szczególnie wysokie u krewnych pierwszego stopnia i u bliźniąt jednojajowych. Ogólny udział czynników genetycznych w szansie na wystąpienie spektrum, czyli odziedziczalność ASD, wynosi 0,4-0,9. To jeden z najwyższych wskaźników pośród zaburzeń neurorozwojowych. Wśród czynników środowiskowych, które mogą mieć wpływ na rozwój autyzmu, wymienia się przede wszystkim wcześniactwo i zatrucie metalami ciężkimi.
Objawy autyzmu u dorosłych
Autyzm u dorosłych manifestuje się przede wszystkim za pośrednictwem cech, które podzielić można na trzy główne grupy. Wobec tego stanowią one tzw. triadę autyzmu, mogą mieć różne natężenie w zależności od stopnia funkcjonowania osoby autystycznej. Wśród nich wymienia się:
- trudności w nawiązywaniu relacji, zwłaszcza inicjowaniu i ich utrzymywaniu, poczucie niekompetencji do tworzenia relacji i interakcji społecznych, niezrozumienie pojęcia intencji oraz teorii umysłu, zamknięcie w sobie, trudności z utrzymaniem kontaktu wzrokowego, niepewność w sytuacjach społecznych, brak zainteresowania działaniem w grupie, monologi, trudności w przewidywaniu zachowań, konsekwencji oraz przyszłości;
- problemy z komunikacją – brak zrozumienia metafor, ironii, sarkazmu, nieumiejętność komunikowania potrzeb, zaburzenia rozwoju mowy, mutyzm, echolalie, niedostosowanie wypowiedzi do kontekstu sytuacyjnego, ograniczona mimika i ekspresja;
- ograniczone wzorce zachowań – rutyna, powtarzalny charakter wykonywanych czynności, niechęć do zmian, powtarzalność ruchów, nadmierne przywiązanie do przedmiotów, fiksacje, niezgrabność, stereotypie, strach przed utratą kontroli nad własnym życiem.
Cechy autyzmu mogą manifestować się na wiele sposobów. W przypadku osób dorosłych mogą być ponadto skutecznie maskowane, co utrudnia diagnostykę i terapię autyzmu. Zjawisko to jest szczególne dla kobiet w spektrum. Osoby neuroróżnorodne uczą się bowiem nabywania umiejętności, funkcjonowania w społeczeństwie i zachowań normatywnych, by nie odbiegać własnymi reakcjami od neurotypowych partnerów komunikacyjnych. Utrzymują i nawiązują zatem kontakt wzrokowy, dopasowują się do kontekstu sytuacyjnego, co może wpływać na ich ogólne zmęczenie i obniżać poziom jakości życia.
Dolegliwości te stanowią jednocześnie kryteria diagnostyczne dla rozpoznawania sposobu, w jaki objawia się autyzm u dorosłych. Diagnozowanie dorosłych nie jest łatwym zadaniem. Może wymagać zatem współpracy wielu specjalistów, podobnie jak w przypadku innych zaburzeń, np. ADHD u dorosłych.
Diagnoza autyzmu u dorosłych – jak przebiega diagnostyka, kto diagnozuje zaburzenia?
Nie istnieje jeden oficjalny test umożliwiający diagnostykę zaburzeń ze spektrum autyzmu. Diagnoza autyzmu u dorosłych obejmuje cykl spotkań ze specjalistami, wśród których prym wiedzie psycholog oraz psychiatra. Pierwszym etapem diagnostyki zaburzenia jest dokładny wywiad z pacjentem oraz obserwacja występujących cech spektrum w warunkach gabinetowych. W celu dokonania skrupulatnej oceny funkcjonowania osoby zgłaszającej się na diagnostykę oraz określenia jej potrzeb i możliwości, podczas badania wykorzystuje się standaryzowane testy przesiewowe.
Zwykle stosowane są takie narzędzia jak Kwestionariusz Monotropizmu (MQ) oraz Kwestionariusz maskowania cech autystycznych (CAT-Q). Podczas diagnostyki konieczna jest ocena poziomu funkcjonowania pacjenta, wykluczenie innych chorób oraz zróżnicowanie zaburzeń ze spektrum autyzmu od innych zaburzeń psychicznych. Specjalista wykonuje zatem dodatkowe testy w kierunku m.in. lęku, depresji czy ADHD. To zaburzenia, które niezwykle często współistnieją ze sobą, a ich objawy wzajemnie się ze sobą przeplatają. W tym kontekście niektóre grupy pacjentów określa się mianem osób z AuDHD, czyli połączonymi cechami spektrum autyzmu i ADHD.
Autyzm u dorosłych kobiet – neuroróżnorodność a nienormatywność płciowa
Jeżeli chodzi o spektrum autyzmu, zazwyczaj diagnozę stawia się w wieku dziecięcym, a najliczniejszą grupę diagnozowanych osób w dorosłości stanowią kobiety. Cechą charakterystyczną spektrum u dorosłych kobiet jest maskowanie autyzmu. Wynika to z ich większej wrażliwości na normy społeczne i wyższej motywacji do ich wypełniania. To efekt socjalizacji do roli płci, strategia przetrwania w neurotypowym otoczeniu. Kobiety unikają ponadto codziennych wymagań, konfliktów. Wykazują tendencję do przepraszania i łagodzenia sytuacji kryzysowych, cechują się wysokim poziomem lęku i skłonnością do fantazjowania oraz odgrywania ról.
Kobiety w spektrum autyzmu mają ponadto wysoką skłonność do autoanalizy. System diagnostyczny jest niedoskonały jeżeli chodzi o uwidacznianie różnic płci w obrazie spektrum autyzmu. Dziewczyny i kobiety mają zatem statystycznie mniejszą szansę na otrzymanie diagnozy we wczesnych latach dzieciństwa niż autystyczni rówieśnicy płci męskiej, Z tego względu część dorosłych kobiet poprzestaje na autodiagnozie, co z kolei naraża je na podważanie ich tożsamości i sprzyja dyskryminacji. Szczególnie trudnym zjawiskiem jest dyskryminacja krzyżowa, z którą zmagają się m.in. pacjenci neurotypowi określający się w sposób nienormatywny seksualnie.
Autyzm u dorosłych – diagnoza a współpraca psychologa i psychiatry
Pierwszy etap to tzw. diagnostyka funkcjonalna, czyli psychologiczna. By medycznie zdiagnozować autyzm u dorosłych, należy udać się na wizytę do psychiatry. Właściwa diagnoza daje odpowiedź na wiele nurtujących pytań. Wyjaśnia nieakceptowane społecznie zachowania danej osoby, wskazuje kierunek, w jakim należy podążać, by zwiększyć poziom jakości życia pacjenta. Po potwierdzeniu diagnozy autyzmu przez lekarza zwykle rozpoczyna się oddziaływania terapeutyczne, nie są one jednak koniecznością. W przypadku dorosłych osób autystycznych opierają się one przede wszystkim na psychoterapii.
Terapia dorosłych osób z autyzmem – czy jest możliwa i jaki jest jej cel?
Na rozpoczęcie terapii nigdy nie jest za późno. Osoba autystyczna funkcjonuje w sposób inny niż neurotypowy, przez co poruszanie się w neurotypowym społeczeństwie jest dla niej utrudnione. Diagnoza spektrum otwiera ścieżki terapeutyczne, dotychczas niedostępne dla osób niezdiagnozowanych. Terapia ukierunkowana jest bowiem ściśle na te aspekty zaburzenia i cechy spektrum autyzmu u dorosłych, które najbardziej utrudniają życie osoby autystycznej. Dzięki uczestnictwu w spotkaniach z psychoterapeutą również najbliżsi dorosłego w spektrum poszerzają swoją wiedzę i dowiadują się o tym, w jaki sposób można pomóc bliskiemu.
